3. KIJKEN
Het visuele zintuig is het meest voor de hand liggende als het om beeldende kunst gaat. In de hedendaagse beeldende kunst worden ook andere zintuigen aangesproken, maar de visuele waarneming blijft het belangrijkst. Het oog. Zien. Kijken.
Zien is het direct
visueel registreren, het opnemen. Kijken is een bewuste en aandachtige vorm van
direct zien. Het is kijken dat de basis vormt voor communicatie met hedendaagse
kunst.
“Leonardo Da Vinci
schreef al zijn wetenschappelijke en artistiek prestaties toe aan hetzelfde
idee, dat hij 'sapervedere' noemde, 'weten hoe te zien'. We zouden deze gave
ook 'visuele intelligentie' kunnen noemen”.[138]
“Ons vermogen om te zien, te begrijpen wat we zien en iets te doen met die informatie is afhankelijk van de ongelofelijke verwerkingscapaciteit van de hersenen, die weer volkomen afhankelijk is van ons neurale netwerk.” Maar “onze hersenen kunnen niet alles zien, en al helemaal niet alles verwerken. […] We kunnen onze hersenen trainen meer te zien en nauwkeuriger te observeren.” “Wetenschappers hebben ontdekt dat kijken op zich al een enorme impact heeft op het functioneren van het brein. ‘Ervaring door observatie activeert zenuwcellen die het functioneren verbeteren waardoor het leerproces wordt versneld en de leercapaciteit wordt vergroot’ […] Op zoek gaan naar objectieve feiten (wie, wat, wanneer, hoe) en die rangschikken. Hoe onbekender het gebied, hoe meer mogelijkheden je krijgt om je waarneming opnieuw scherp te stellen en te ontsnappen aan wat psychologen 'functionele fixatie' noemen, of de gewoonte de dingen vanuit slechts 1 perspectief te zien.” “Onze waarnemingen worden gevormd door observaties via alle zintuigen, maar we gaan gemakkelijk en te vaak alleen af op het visuele.” “In feite is het vermogen om je gezichtspunt, of de reactie, of het belang van anderen voor te stellen, een van de belangrijkste cognitieve gereedschappen die wij als mens bezitten, omdat het ons niet alleen maar welwillender maakt jegens anderen, maar omdat we ook beter waarnemen als we met ze te maken krijgen”.[139]
“Eerst is er het oog, 'gewoon kijkend' naar de objecten, gewoon wat
mentale aantekeningen maken over hun namen en hun plaatsen; maar net onder de
oppervlakte zijn er andere krachten die niet helemaal kunnen worden
uitgesproken, die zich een weg banen door de gedachten van de kijker”.[140]
Het komt er in de
eerste plaats op aan om goed te kijken als je naar hedendaagse kunst kijkt. Wat
zie ik? Hoe zit dat in elkaar? Wat zie ik nog meer? Dat lijken eenvoudige
vragen, maar ze houden de aandacht vast. Op die manier verlaat je het
automatisch waarnemen en neem je de tijd om aandachtig te observeren. Dan
bemerk je zoveel meer. Dan wordt het louter zintuiglijke registreren gekoppeld
aan de eigen ervaringswereld.
Neem bijvoorbeeld een
religieuze afbeelding. Het snel visueel waarnemen of zelfs het iets trager iconografisch
lezen van wat je ziet is niet gelijk aan de intrinsieke waarde die de afbeelding
heeft voor de gelovige. Het gaat voorbij aan de reden waarom een figuur zo
afgebeeld is, met bepaalde attributen, specifieke kleuren, vormgeving etc. Het
gaat niet in op wat het beeld in die hoedanigheid voor de gelovige kijker
uitstraalt. Dat is een lezen op dieper niveau gevoed door een innerlijk weten,
door de ervaringswereld van de gelovige kijker.
Bij het omkaderen van hedendaagse kunst wordt reeds jaren voldoende aandacht besteedt aan het trager en dus aandachtiger kijken. Het is een bewustwordingsproces dat ook in het dagelijks leven op gang komt: trager wandelen in de natuur, mindful eten, met volle aandacht leven. Om het met de woorden van Edel Maex te zeggen: “We brengen onze aandacht bij wat zich nu voordoet in de zintuiglijke werkelijkheid”.[141] Dat vertraagt het kijken en maakt ons bewuster van de koppeling met onze eigen ervaringswereld. Dat opent de deur naar een rijkdom in het kijken.
[139]